Akkoyunlular

Akkoyunlu
oymağının Doğu Anadolu'ya geliş tarihi hakkında güvenilir bilgiyi,
Akkoyunlu hanedanının tarihi olan, Ebü Bekr-i Tihrânî'nin Kitâb-ı
Diyarbekriyye'sinde bulmak mümkündür. Devletin kurucusu Karayülük Osman
Bey'i, Bayındır Han vâsıtasıyla 52. göbekte Oğuz Hân'a bağlayan yazar,
oymağın ilk önce XIII. asrın başlarında Doğu Anadolu'da göründüğünü,
Moğol istilâsına karşı koyduklarını, giderek Diyarbekir havâlisine hâkim
olup, bu arada Trabzon Rum Devleti'ne ve Gürcülere karşı da seferlere
giriştiklerini kaydeder.
Konar-göçer bir Türkmen topluluğu olan
Akkoyunlular'ın adlarının besledikleri sürülerden verilmiş olması
muhtemeldir. Çeşitli Farsça ve Arapça kaynaklar, Akkoyunlular'ın
menşe'lerinden bilgi vermeksizin, Selçuklu ve Artuklu beğlerinden
olduklarını ifade etmelerine karşılık yukarda zikredilen Akkoyunlu
tarihi olan Kitab-ı Diyarbekriye'de Akkoyunlular Oğuz Han neslinden
gelmektedir denilmektedir.
Buna göre, Oğuzlar'ın Bayındır boyunun bir
oymağı olan Akkoyunlular'ın Peygamber devrinde (VII. yüzyıl) Kıpçak
ülkesine, oradan da Ârran Ovası'na geldiklerini, Selçuklular döneminde
bu devletin hizmetine girdiklerini ve Diyarbakır bölgesinin kendilerine
ikta olarak verildiğini kaydetmektedir.
Oğuzlar'ın Bayındır boyundan
inen Akkoyunlular'ın tarihi 1300 yıllarından itibaren bilinmektedir.
Akkoyunlular'dan bilinen ilk tarihi simâ Tur-Ali Bey'dir. Karakoyunlu
devletini yıkarak (1469) onun yerine büyük bir Türkmen devleti haline
gelen Akkoyunlular'ın bu tarihe kadar başlarında bulunan reisleri
şunlardır:
1) Tur-Ali Bey (?-1360): Babası Akkoyunlu
Beylerinden Pehlivan Bey'dir. Kendisine bağlı Türkmenler'le
Diyarbakır'da yurt tuttuğu bilinmektedir. İlhanlı Gazan Han
(1248-1291)'a genç yaşta intisap ettiği ve onun maiyetinde Suriye
seferine katıldığı bilinmektedir.
2) Fahreddin Kutlu Bey
(1360-1389): Babası Tur-Ali Bey'den sonra Akkoyunlular'ın reisliğine
gelmiştir. Devri oldukça hareketli geçmiş, Sivas hakimi Kadı
Burhaneddin, Trabzon Rum İmparatorluğu, Mısır Memlük Sultanlığı ve
amansız rakipleri Karakoyunlular'la mücadele etmiştir. 1389 yılında ölen
Fahreddin Kutlu Bey'in mezarı Bayburt'un Sinor köyündedir.
3) Ahmed Bey
(1389-1397): Fahreddin Kutlu Bey'in oğludur. Babasının ölümü üzerine
Akkoyunlular'ın reisliğine getirilmiştir. Uzun süre Kadı Burhaneddin'in
yüksek hakimiyetini kabul etmek zorunda kalan Ahmed Bey, 1397 yılında
onun tarafından öldürülmüştür.
4) Fahrüddin/Bahaüddin Kara-Yülük Osman Bey
(1397-1435): Akkoyunlular'ın Doğu Anadolu'da hakimiyetini perçinleyen
reisleridir. Fahreddin Kutlu Bey'in oğullarındandır. Rakipleri ve
ağabeyi Ahmed Bey'i öldürten Kadı Burhaneddin'i mağlüp ve katletmiş,
daha sonra Karakoyunlu Kara-Yusuf'la Türkmenler üzerindeki hakimiyet ve
Doğu-Güneydoğu Anadolu'yu elde etmek için amansız bir mücadeleye
girmiştir.
5) Celâlüddin Ali Bey (1435-1438): Kara-Yülük Osman Bey'in veliaht tayin ettiği oğlu olup, babasının yerine Akkoyunlu reisliğine getirilmiştir.
6) Nurüddin Hamza Bey (1438-1444): Kara-Yülük Osman Bey'in diğer oğludur.
7) Cihangir Bey
(15/10/1444-1453): Celâlüddin Ali Bey'in oğludur. Hakim olduğu Urfa'dan
hareketle Akkoyunlu beyliğini tekrar toplamayı başarmıştı.
Nusretüddin Ebü-Nasr Uzun Hasan Bey (1435-6/1/1478): Akkoyunlular'ı bir devlet haline yükselten, Akkoyunlu Uzun Hasan Bey olmuştur.
Karakoyunlular'ın
büyük hükümdârı Cihân-şâh'ı (1467), Türkistan hükümdârı Ebu Said'i
(1469) ortadan kaldırarak bütün İran'a, Irak'a, Kafkasya'ya ve Doğu
Anadolu'ya sahip oldu.
Batı Anadolu'ya doğru olan hedefi Osmanlı
hükümdârı Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) karşısında aldığı Otlukbeli
(11 Ağustos 1473) yenilgisi ile neticesiz kaldı. Bu yenilgiye rağmen
ayakta kalmayı başaran Uzun Hasan, Orta ve Batı Anadolu'dan tamamen
elini çekmekle beraber Tebriz taht merkezi olmak üzere diğer Akkoyunlu
topraklarını elinden bırakmadı.
1478 yılında vefat eden Uzun Hasan,
büyük devlet adamlığı vasfı yanında memlekette uzun süreden beri ihmal
edilmiş olan imâr faaliyetlerine hız verdi. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'yu
harap eden aşiret kavgalarına, mera, otlak anlaşmazlıklarına son
verebilmek için birçok kanunlar düzenledi. Bu kanunlar uzun süre bölgede
"Hasan Padişah Kanunları" olarak anılagelmiştir. Osmanlılar dahi Doğu
ve Güneydoğu Anadolu bölgesini ele geçirdikleri zaman bu kanunlarda çok
az değişiklikler yaparak yürürlükte bırakmışlardır.
9) Sultan Halil (6/1/1478-24/12/1490):Uzun Hasan Bey oğlu.
10) Sultan Yâkub
(15/7/1478-24/12/1490): Uzun Hasan Bey'in diğer oğlu olup, son
dirayetli Akkoyunlu hükümdârıdır. Ölümünden sonra devlet inkırâza yüz
tutmuştur.
Sultan Yakub'dan sonra sırasıyla Sultan Baysungur (24/12/1490-1492 Mayıs), Sultan Rüstem (Mayıs 1492-1496 yılı başı), Sultan Dâmâd/Ahmed Göde/(1496 başı-1498), Sultan Mehmed (1498-1500), Sultan Elvend (1500-1504), Sultan Murad (1504-1508) hükümdârlık yapmışlardır. Akkoyunlu devletine diğer bir Türk teşekkülü olan Safevî hanedanı son vermiştir.